مقدمه: طرح مساله امروزه واژه جامعه مدني براي بسياري آشنا است. ما اين كه چه نوع تلقي و تعريفي از آن در اذهان وجود دارد، بسيار متفاوت و بعضا ناهمگون است. ديدگاه پاره‌اي از طرح اين بحث همان تلقي‌اي است كه در غرب از آن رايج است. از اين رو در اين ديدگاه هيچ نوع تفاوتي ميان طرح اين بحث در ايران و ساير كشورها وجود ندارد و مراد و منظور هر دو يكي است. هيچ نوع قيدي هم نمي‌توان بر آن زد و يا اين كه اساسا نبايد آن را قيد زد و براي آن شرط و شروط قائل شد. زيرا اين واژه با توجه به اين كه از فرهنگ ديگري وارد شده است، داراي بار معنايي خاصي است كه نمي‌توان بدون جدا ساختن آن بار معنايي، از آن استفاده كرد. به نظر مي‌رسد عمدتا طيف سكولار و روشنفكر طرفدار غرب از جامعه مدني با گستره معنايي ويژه‌اي كه درغرب كاربرد دارد حمايت مي‌كنند. اما در تلقي ديگري از جامعه مدني، جامعه مدني مدينة‌النبي سخن گفته مي‌شود. در اين ديدگاه با توجه به بار معنايي ويژه‌اي كه در آن نهفته است، به نوعي آن را با عنصر ديني و اسلامي، يعني مدينة‌النبي مقيد مي‌كند و از بار معنايي آن كه از بسترها و شرايط تاريخي غربي برخاسته است، مي‌كاهد و آن را با جامعه اسلامي سازگار مي‌سازد: «جامعه مدني غربي از حيث تاريخي و مباني نظري، منشعب از دولت شهرهاي يوناني و نظام سياسي روم است؛ در حالي كه جامعه مدني موردنظر ما از حيث تاريخي و مباني نظري، ريشه در «مدينة‌النبي» دارد.»1 در واقع اين ديدگاه مي‌كوشد تلقي خاصي از دانش‌ واژه‌هاي وارد شده بر فرهنگ ملي – اسلامي ارائه كند و به چالش فراروي سنت و مدرنيته پاسخ دهد. چالشي كه عمدتا فراروي نظام و نظريه‌هاي ولايت فقيه و اساسا جامعه ديندار نيز وجود دارد. ترديدي نيست كه جامعه مدني محصول تفكرات مدرن غربي است اما هنگامي كه وارد جامعه اسلامي – ايراني ما شده است پاره‌اي در پس تبيين نسبت آن با فرهنگ ملي – اسلامي برآمده‌اند. از اين رو قيدهايي بر آن زده‌اند و طبيعي است كه اين دانش واژه را تنها با گستره معنايي موردنظر خود مي‌پذيرند و نه به صورت آن چه در غرب رخ نموده است. به هر حال با توجه به تلقي‌هاي خاص درباره اين واژه، در اين جا در پي تبيين اين نكته هستم كه جامعه مدني چه نسبي با نظريه ولايت انتخابي فقيه و ولايت انتصابي فقيه دارد. البته مي‌توان از يك تلقي سوم نيز سخن گفت و آن اين كه اساسا اين مفهوم و مفاهيم مشابه به دليل اين كه اسلامي نيستند و جايي در فرهنگ ديني ندارند، بايد آن‌ها را به كناري نهاد. در واقع اين ديدگاه در برخورد با پديده‌ها و چالش‌هاي جديد، ساده‌ترين گزينه يعني انكار آن را برمي‌گزيند. طبيعي است كه اين تلقي نيز همانند تلقي نسخت در يك راستا قرار مي‌گيرد. زيرا در هر دو به گونه‌اي مناسبات اين مفاهيم و پديده‌ها را به دليل بسترها و شرايط رشد تاريخي آن با دين ناسازگار مي‌دانند. در مباحثي كه پيش روي داريد تلقي‌هاي سه‌گانه و به تعبير درست‌تر دوگانه، در نظريه‌هاي ولايت فقيه سنجش مي‌شود. اما پيش از آغاز بحث اصلي به تبيين مفهوم جامعه مدني مي‌پردازم.

اشاره: مقاله «کارکرد دین در جهان سوم» نوشته پروفسور یان‌یرپه (رئیس بخش اسلام‌شناسی دانشگاه لوند سوئد) در شمار مجموعه مقالاتی است که تحت عنوان «اسلام و اروپا» در کشور سوئد منتشر شده است. نویسنده مقاله حساسیت خاصی نسبت به تطبیق دادن الزامی دین اسلام - همانند مسیحیت - با ویژگیهای یک جامعه سکولار دارد و آن را «روند مسیحی شدن اسلام» می‌نامد. آشنایی با چنین برداشتهایی از اسلام و بررسی سوگیریها و اشتباهات و سوءتفاهمهای چنین نویسندگانی قطعاً در زمینه تحقیق و تبلیغ مسایل دینی مؤثر خواهد بود. برای حفظ اصالت مقاله ابتدا ترجمه آن عرضه می‌شود و سپس نقد آن در پی خواهد آمد.

مقدمه: یکی از ویژگیهای اساسی و بنیادین نهضت امام خمینی نسبت به سایر انقلابهای جهان معنویت‌گرایی آن است. از بررسیهای اجمالی در زمینه تحولات تاریخی مهمی چون انقلاب کبیر فرانسه، انقلاب سوسیالیستی کارگری در روسیه، انقلاب فرهنگی هند و سایر انقلابهایی که در سده‌های اخیر در جهان اتفاق افتاده است و مقایسه آن با نهضت امام خمینی در ایران این وجه تمایز به خوبی روشن می‌شود. بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران با الهام گرفتن از راه و روش پیام‌آوران الهی و هادیان پیشرو با توجه به بحران معنویت و گسترش فساد و ضرورت‌های زمان، با تلفیق معنویت و سیاست در راه مبارزه و ایجاد انقلاب، راهی نو فراروی انسانهای وامانده در راه و سرخورده از مکتبهای مادی و الحادی قرار داده و با بر هم زدن معادلات سیاسی - نظامی و با دستی خالی و بدون اتکاء به قدرتهای مادی، تحولی عظیم و شگرف در جهان به وجود می‌آورد و با پیروزی بر دشمن تا دندان مسلح و برخوردار از حمایتهای قدرتهای بزرگ، نظامی براساس ارزشهای والای معنوی به وجود آورده و راهی نو فراروی آزادی‌خواهان و عدالت‌جویان جهان قرار می‌دهد. این نوشتار درصدد است موضوع مورد نظر را در پنج محور دنبال کند: 1.‌ مفهوم معنویت 2.‌ زیرساختهای نظری معنویت‌گرایی 3.‌ معنویت‌گرایی در شکل‌گیری و پیروزی انقلاب 4.‌ نقش معنویت در ساختار نظام 5.‌ معنویت در تداوم راه